آیه 66 سوره احزاب

يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولا (66)

يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ: (متعلق به اعدّ) يعنى حق تعالى جهنم را براى آنها آماده ساخته در روزى كه گردانيده شود رويهاى آنها در آتش از جهتى به جهتى، به اين وجه كه گاهى ايشان را بر پشت و گاهى به رو افكنند مانند گوشت كه در وقت بريان كردن در آتش گردانند. يا به جهت غليان، گاهى روى ايشان در بالا باشد و گاهى در پائين. حاصل آنكه زير و رو شوند در آتش. يا مراد تغيير صورت ايشان است از حالى به حالى و از هيئتى به هيئتى از سياهى و زردى. يا آنكه آنها را مقلوب و منكوس در آتش اندازند؛ يا وجه، عبارت از جميع بدن باشد. يَقُولُونَ يا لَيْتَنا: گويند با نهايت تحسر و پشيمانى:

اى كاش ما، أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا: فرمانبردارى مى‌كرديم خدا را و اطاعت مى‌نموديم پيغمبر را! لكن فايده‌اى نخواهد داشت.

يَسْئَلُكَ النَّاسُ عَنِ السَّاعَةِ قُلْ إِنَّما عِلْمُها عِنْدَ اللَّهِ وَ ما يُدْرِيكَ لَعَلَّ السَّاعَةَ تَكُونُ قَرِيباً (63) إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكافِرِينَ وَ أَعَدَّ لَهُمْ سَعِيراً (64) خالِدِينَ فِيها أَبَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً (65) يَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِي النَّارِ يَقُولُونَ يا لَيْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولا (66) وَ قالُوا رَبَّنا إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ كُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلا (67)

رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَيْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً كَبِيراً (68) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسى‌ فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا وَ كانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهاً (69)

ترجمه‌

ميپرسند از تو مردمان از قيامت بگو جز اين نيست كه علمش نزد خدا است و چه چيز آگاه ميكند تو را شايد قيامت نزديك باشد

همانا خداوند دور كرده از رحمتش كافران را و آماده كرده برايشان آتش سوزان را

جاودانيانند در آن هميشه نمى‌يابند دوستى و نه ياورى‌

روز كه زير و رو شود روى‌هاشان در آتش ميگويند اى كاش ما اطاعت كرده بوديم خدا و اطاعت كرده بوديم پيغمبر را

و گويند پروردگارا همانا ما اطاعت كرديم رئيسهامان و بزرگانمان را پس گم كردند ما را از راه‌

پروردگارا بده بآنها دو چندان از عذاب و دور كن از رحمت آنها را دور كردنى بزرگ‌اى‌

كسانيكه ايمان آورديد مباشيد مانند آنها كه آزار كردند موسى را پس مبرّى نمود او را خدا از آنچه گفتند و بود نزد خدا گرامى.

تفسير

علم بوقت رسيدن قيامت مخصوص بخدا است و نبايد كسى از آن مطّلع شود و كفّاريكه ميخواستند پيغمبر صلى اللّه عليه و اله را بهر قسم ميتوانند آزار كنند مكرّر از وقت رسيدن قيامت سؤال مينمودند لذا خداوند دستور فرموده در جواب آنها بفرمايد خدا ميداند قيامت كى برپا ميشود و تو از كجا ميدانى شايد نزديك باشد آمدن آن و از ما يدريك ببعد ممكن است جزء جوابى باشد كه پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلم بايد بآنها بدهد و ممكن است خطاب به پيغمبر باشد تا آنها بدانند كه پيغمبر نميشود بداند چه رسد بآنها و براى تسليت خاطر حضرت و تهديد آنها فرموده خداوند كافران را از رحمت خود دور و آماده فرموده براى آنها آتش مشتعل جهنّم را كه هميشه در آن مخلّد خواهند بود و آنجا دوستى ندارند كه به دردشان برسد و ياورى نيابند كه با آنها كمكى نمايد در آنروز صورتهاشان مانند گوشتى كه بسيخ ميكشند براى كباب و زير و رو ميكنند تا عمل آيد در آتش جهنم از جانبى بجانبى منتقل و زرد و سرخ و سياه ميگردد و آرزو ميكنند

جلد 4 صفحه 343

اى كاش ما اطاعت خدا و پيغمبر را مينموديم و براى عذرخواهى ميگويند پروردگارا ما بصرافت طبع خودمان كافر نشديم و انبياء و اولياء را آزار ننموديم ما در دنيا زير دست رؤساء و بزرگتران خودمان بوديم آنها ما را وادار بكفر و ضلالت و گمراهى نمودند و بالقاء شبهات و انواع وساوس ما را از راه راست باز داشتند پروردگارا آنها را دو برابر ما عذاب فرما يكى براى كارهاى بد خودشان يكى براى كارهاى بد ما كه بدستور آنها بوده و دور فرما آنانرا از رحمت خود دو برابر دورى ما يا دورى بى‌نهايتى و اخيرا خطاب باهل ايمان فرموده كه شما مانند بنى اسرائيل كه بانواع مختلفه حضرت موسى را آزار مينمودند نباشيد و نسبت‌هاى ناروا باو ميدادند از قبيل نداشتن آلت رجوليّت يا عنّين بودن يا مبتلا بودن بامراض جسمى چون در انظار مردم غسل نميفرمود يا آنكه او هارون را كشته يا با زنى زنا نموده كه در روايات مختلفه ذكر شده و خداوند او را از همه آن عيوب و افعال زشت منزّه و مبرّى فرمود بظاهر نمودن بدن آنحضرت براى آنها و زنده شدن هارون و اقرار بموت طبيعى و رسوا شدن تهمت زنندگان در ساير تهمتها چنانچه مبرّى فرمود ساحت مقدّس حبيبش را در موضوع زينب و شوهرش زيد بن حارثه و نسبت جنون و سحر و امثال اينها كه گذشت و بود موسى على نبيّنا و آله و عليه السلام نزد خدا موجّه و مقرّب و مستجاب الدّعوه كه هر چه ميخواست باو عطا ميفرمود و ساداتنا بالف بجاى سادتنا و كثيرا با ثاء مثلّثه بجاى كبيرا نيز قرائت شده است.

يَوم‌َ تُقَلَّب‌ُ وُجُوهُهُم‌ فِي‌ النّارِ يَقُولُون‌َ يا لَيتَنا أَطَعنَا اللّه‌َ وَ أَطَعنَا الرَّسُولا (66)

روزي‌ ‌که‌ برگشته‌ ميشود صورتهاي‌ ‌آنها‌ ‌در‌ آتش‌ ميگويند اي‌ كاش‌ ‌ما اطاعت‌ كرده‌ بوديم‌ خداوند ‌را‌ و اطاعت‌ كرده‌ بوديم‌ ‌رسول‌ ‌را‌.

يَوم‌َ تُقَلَّب‌ُ وُجُوهُهُم‌ فِي‌ النّارِ گفتند يوم متعلق‌ ‌است‌ ‌به‌ جمله‌ «وَ أَعَدَّ لَهُم‌» لكن‌ خلاف‌ ظاهر ‌است‌ زيرا ‌اگر‌ چنين‌ ‌بود‌ ‌به‌ لفظ مضارع‌ بيان‌ ميشد ‌که‌ ‌در‌ قيامت‌ ‌براي‌ ‌آنها‌ تهيه‌ ميشود نه‌ آنكه‌ تهيه‌ ‌شده‌ ‌است‌ بلكه‌ متعلق‌ ‌به‌ جمله‌ قبل‌ ‌است‌ ‌که‌ ميفرمايد لا يَجِدُون‌َ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً و معناي‌ تقلب‌ تغيير صورت‌ ‌است‌ ‌که‌ سياه‌ ميشود يَوم‌َ تَبيَض‌ُّ وُجُوه‌ٌ وَ تَسوَدُّ وُجُوه‌ٌ آل‌ عمران‌ ‌آيه‌ 106 و تشويه‌ ميشود وَ إِن‌ يَستَغِيثُوا يُغاثُوا بِماءٍ كَالمُهل‌ِ يَشوِي‌ الوُجُوه‌َ بِئس‌َ الشَّراب‌ُ (كهف‌ ‌آيه‌ 29) و رو برميگردانند ‌از‌ شدت‌ حرارت‌.

يَقُولُون‌َ يا لَيتَنا آرزو ميكنند ‌که‌ اي‌ كاش‌، أَطَعنَا اللّه‌َ ‌در‌ اوامر ‌او‌ كوتاهي‌ نكرده‌ بوديم‌ و ايمان‌ آورده‌ بوديم‌ و بدستورات‌ ‌او‌ عمل‌ كرده‌ بوديم‌ لكن‌ هيهات‌ قلب‌ ‌که‌ سياه‌ شد ديگر قابليت‌ هدايت‌ ندارد مثل‌ چشم‌ ‌که‌ كور شود قابل‌ بصيرت‌ نيست‌ و زبان‌ ‌که‌ لال‌ شود قابل‌ تكلم‌ نيست‌ و لذا تمني‌ ميكنند ‌که‌ برگردند بدنيا

جلد 14 - صفحه 533

و ايمان‌ آورند و اطاعت‌ كنند ‌خدا‌ ميفرمايد وَ لَو رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنه‌ُ وَ إِنَّهُم‌ لَكاذِبُون‌َ (انعام‌ ‌آيه‌ 28).

وَ أَطَعنَا الرَّسُولَا اطاعت‌ ‌رسول‌ ‌در‌ اموري‌ ‌که‌ بيان‌ فرموده‌. ‌در‌ تفسير ‌علي‌ ‌بن‌ ابراهيم‌ ‌است‌

«يَوم‌َ تُقَلَّب‌ُ وُجُوهُهُم‌ فِي‌ النّارِ

كنايه‌ ‌عن‌ ‌الّذين‌ غصبوا آل‌ ‌محمّد‌ حقهم‌ و يَقُولُون‌َ يا لَيتَنا أَطَعنَا اللّه‌َ وَ أَطَعنَا الرَّسُولَا» ‌يعني‌ ‌في‌ امير المؤمنين‌ (ع‌)»

لكن‌ ‌اينکه‌ بيان‌ مصداق‌ ‌است‌ تمام‌ اهل‌ عذاب‌ ‌در‌ ‌اينکه‌ عذابها مشتركند و ‌لو‌ شدت‌ و ضعف‌ داشته‌ ‌باشد‌.

]

(آیه 66)- سپس قسمت دیگری از عذاب دردناک آنها را در قیامت بیان کرده، می‌فرماید: «روزی را به خاطر بیاور که صورتهای آنها در آتش دوزخ دگرگون می‌شود» (یَوْمَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ).

این دگرگونی یا از نظر رنگ چهره‌هاست که گاه سرخ و کبود می‌شود و گاه زرد و پژمرده، و یا از نظر قرار گرفتن بر شعله‌های آتش است که گاه این سمت صورت آنها بر آتش قرار می‌گیرد، و گاه سمت دیگر (نعوذ باللّه).

اینجاست که فریادهای حسرت بارشان بلند می‌شود و «می‌گویند: ای کاش ما خدا و پیامبرش را اطاعت کرده بودیم» (یَقُولُونَ یا لَیْتَنا أَطَعْنَا اللَّهَ وَ أَطَعْنَا الرَّسُولَا).

ج3، ص634

که اگر اطاعت می‌کردیم چنین سر نوشت دردناکی در انتظار ما نبود.